เพทาย หรือ ZIRCON เป็นอัญมณีสำหรับคนที่เกิดเดือนธันวาคม ในยุคกลางเชื่อว่าเพทายสามารถใช้ขับไล่ภูติผีปีศาจ พร้อมกันนั้นยังทำให้ผู้ที่สวมใส่ร่ำรวยขึ้น ได้รับเกียรติยศ ชื่อเสียงและทำให้มีความฉลาดเพิ่มมากขึ้น
เพทาย เพทายเป็นอัญมณีที่ได้รับความนิยมมากในช่วงศตวรรษที่ผ่านมา ด้วยสีที่หลากหลาย โดยเฉพาะสีฟ้า และ สีขาว จึงนิยมนำมาทำเป็นเครื่องประดับ
อันที่จริงเพทายพบได้เกือบทุกสี ไม่ว่าจะเป็นสีเขียว สีน้ำเงิน สีเหลือง สีน้ำตาล สีส้ม สีแดง สีน้ำตาลแดง และ สีขาว แม้กระทั่งสีม่วง แต่พบน้อย
บางสีที่เห็นอาจไม่ใช่สีที่ได้จากธรรมชาติ โดยสีน้ำเงิน และ สีขาว ส่วนมากจะมาจากการปรับปรุงคุณภาพ ซึ่งเดิมเป็นสีน้ำตาล ส่วนสีเขียวเข้ม และ สีน้ำตาลเหลืองเป็นสีที่พบมากในธรรมชาตื ขณะที่ที่ลึกจะพบสีเหลืองทองซึ่งพบได้ยาก ดังนั้นจึงมีราคาแพง
สีเหลือง และ สีขาว บางครั้งจะเรียกว่า “Jargoon” ซึ่งได้จากการเผาเพทายสึเหลือง และ สีน้ำตาล
ส่วนเพทายสีฟ้าจะเรียกว่า “starlite”
เพทายสีแดง และ สีน้ำตาลแดง อาจเรียกกันว่า “hyacinth”หรือ “jacinth”
เพทายส่วนมากมาจากประเทศไทย และ ประเทศเพื่อนบ้านที่อยู่ข้างเคียง ซึ่งเป็นที่ที่มีการปรับปรุงคุณภาพของเพทาย ไม่ว่าจะเป็นการเผา การขัด รวมทั้งการเจียระไน ก่อนที่จะส่งออกไปขายยังต่างประเทศ
ส่วนมากนิยมนำเพทายสีน้ำตาลไปเผาเพื่อให้ได้เพทายสีฟ้า หรือ สีขาว ทั้งนี้เพทายแต่ละอันก็มีการตอบสนองต่อการเผาที่แตกต่างกัน เพทายสีฟ้าที่ได้จากการเผาอาจกลับไปเป็นสีเดิมได้หากได้รับการเผาอีกครั้ง การเผาเพทายเพื่อให้ได้เพทายสีฟ้า และ สีขาวนั้นเป็นผลมาจากเพทายสีฟ้า และ สีขาว หาได้ยากในธรรมชาติแต่กลับเป็นที่นิยม จึงได้มีการปรับปรุงคุณภาพของเพทายขั้น
แต่อย่างไรก็ตามไม่ว่าเพทายนั้นจะมีสีฟ้า หรือ สีขาว ที่ได้จากธรรมชาติ หรือจากการเผาก็ไม่สามารถตรวจสอบได้ จึงทำให้เพทายสีฟ้า และ สีขาว มีราคาแพง เพทายนั้นทนทานต่อการกัดกร่อนทางธรรมชาติ ไม่ว่าจะเป็นกรด หรือ เบส แต่เพทายอาจเกิดปฏิกิริยากับน้ำได้ ทำให้ความวาวของเพทายเปลี่ยนไปจากวาวแบบแก้วไปเป็นวาวแบบน้ำมัน ซึ่งเห็นได้ชัดหลังจากใส่เพทายที่เจียระไนแล้วไประยะหนึ่ง
ความแข็งของเพทายอาจแตกต่างกันในแต่ละบริเวณของเนื้อพลอย โดยอาจเป็นผลมาจากการเจียระไน เพทายที่พบมักปรากฏเป็นรูปผลึก โดยรูปผลึกจะเป็นรูปแท่งปริซึมปิดด้านบน และ ด้านล่างด้วยพีระมิดสี่ด้าน เพทายมีองค์ประกอบทางเคมี คือ เซอร์คอนเนี่ยมซิลิเกต โดยมีแร่เหล็ก แร่ทอเรียม และ แร่ยูเรเนียม ปะปนอยู่ในองค์ประกอบบ้าง ซึ่งเป็นแร่กัมมันตรังสี ทำให้เพทายเกิดการแผ่รังสีออกมาเล็กน้อย เพทายจัดว่าเป็นพลอยหนัก จากการที่มีค่าความถ่วงจำเพาะตั้งแต่ 3.95-4.86 โดยส่วนใหญ่จะอยู่ระหว่าง 4.18-4.70 ด้วยคุณสมบัตินี้ทำให้สามารถตรวจสอบได้ง่าย
ทั้งนี้อาจมีคุณสมบัติบางอย่างที่แตกต่างกันไป เช่นจะพบการเปลี่ยนสีคู่ (dichroism) ในเพทายสีฟ้าเท่านั้น และ เพทายสีฟ้าจะมีความแข็งน้อยกว่าเพทายปกติ ประมาณ 7 ½ -6 ทำให้เมื่อนำเพทายไปทำเป็นแหวนจึงเกิดรอยขีดข่วนได้ง่าย และ ต้องนำมาแก้ไขอยู่บ่อยครั้ง ด้วยเหตุนี้จึงต้องเก็บรักษาอย่างดี โดยแยกเก็บต่างหากจากเครื่องประดับอื่นๆ
โดยทั่วไปแล้วเพทายแบ่งเป็น 3 ชนิด
2.)เพทายโทนสีแดง ซึ่งแสดงลักษณะการหักเหคู่ และ การเปลี่ยนสีคู่เล็กน้อย มักพบในรูปของผลึกเพทาย การเผาเพทายชนิดนี้ก็ทำให้สีจางลงเหมือนเพทายชนิดแรก เพทายชนิดนี้มีค่าความถ่วงจำเพาะอยู่ในช่วง 4.67-4.71 และ ความแข็ง 7 ½ มีดัชนิหักเหในช่วง 1.92-1.99
3.)เป็นชนิดที่อยู่ระหว่างเพทายสองชนิดแรก ซึ่งหมายรวมถึงเพทายทุกโทนสี เพทายชนิดนี้นิยมนำไปเผาเพื่อให้เพทายเปลี่ยนสี การเผาทำให้สีของเพทายสวยขึ้น รวมถึงค่าความถ่วงจำเพาะ และค่าอื่นๆก็เพื่มขึ้นด้วย โดยค่าความถ่าวจะเพาะจะอยู่ในช่วง 4.30-4.70 ความแข็งประมาณ 7 ¼ - 7 ½ และค่าดัชนิหักเหอยู่ระหว่าง 1.79-1.99 เพทาย หรือคำว่า Zircon อาจมาจากภาษาอะราบิก โดยคำว่า vermilion หรือจากภาษาเปอร์เซีย คำว่า zargoon ที่หมายถึง สีทอง
การพิจารณาเลือกซื้อ เพทายที่มีคุณภาพดีจะต้องมีคุณสมบัติดังนี้ คือ ต้องมีเนื้อที่ใสสะอาดมองไม่เห็นตำหนิภายในได้ด้วยตาเปล่าและไม่มีตำหนิภายนอกใดๆเลย จากนั้นให้พิจาณาในเรื่องของคุณภาพของประกาย เนื่องจากเพทายเป็นอัญมณีที่มีค่าการกระจายแสงสูงทำให้เกิดปริมาณประกายที่ระยิบระยับเป็นจำนวนมาก จึงต้องเลือกเพทายที่มีประกายมากกว่า 50% ขึ้นไป
ต่อไปให้พิจารณาในเรื่องสัดส่วนของการเจียระไน โดยเฉพาะด้านหน้าของพลอยจะต้องมีสมมาตรที่ดี เหลี่ยมมุมต้องมีความเป็นระเบียบ มีความคมชัด และพิจารณาเหลี่ยมมุมทางด้านหลัง โดยให้จับพลอยคว่ำหน้าลง แล้วพิจารณา ให้เลือกเม็ดที่มีการเจียระไนที่เป็นชั้นเป็นแนวอย่างเป็นระเบียบ ยิ่งมีเหลี่ยมมุมเล็กและถี่มากเท่าใด ยิ่งทำให้พลอยมีประกายมากยิ่งขึ้นเท่านั้น สำหรับการพิจารณาคุณภาพของสี ควรเลือกเม็ดที่มีสีเข้มสด อย่าเลือกเม็ดที่มีสีหย่อมหรือสีไม่เต็ม
